Ο «Ηγεμόνας» Κατοικεί στην Πόλη
* Ο Νίκος Παπαδάκος είναι δημοσιογράφος τοπικής αυτοδιοίκησης – Δήμος Νικαίας
Αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος
Δεν θα πάψεις ούτε στιγμή ν’ αγωνίζεσαι για την ειρήνη και το δίκιο.
Θα βγεις στους δρόμους, θα φωνάξεις, τα χείλη σου θα Ματώσουν απ΄ τις φωνές
το πρόσωπό σου θα ματώσει από τις σφαίρες — μα ούτε βήμα πίσω.
Κάθε κραυγή σου μια πετριά στα τζάμια των πολεμοκάπηλων
Κάθε χειρονομία σου σα να γκρεμίζεις την αδικία
Και πρόσεξε: μη ξεχαστείς ούτε στιγμή.
Τάσου Λειβαδίτη, «Αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος»
Ο Νικολό Μακιαβέλι έγραψε τον Ηγεμόνα σε μια εποχή πολιτικής αστάθειας και ίντριγκας, φιλοδοξώντας να δώσει οδηγίες σε ηγέτες για την κατάκτηση και διατήρηση της εξουσίας. Η δύναμη του έργου του έγκειται στο ότι δεν διδάσκει την αρετή, αλλά την αποτελεσματικότητα· δεν ενδιαφέρεται για το πώς πρέπει να είναι ο ηγέτης, αλλά για το πώς είναι στην πραγματικότητα.
Αιώνες αργότερα, η μακιαβελική σκέψη ζει και βασιλεύει στις σύγχρονες δημοκρατίες – όχι πάντα ως έντιμο εργαλείο διακυβέρνησης, αλλά πολλές φορές ως όχημα για την εδραίωση προσωπικής κυριαρχίας. Η Ελλάδα προσφέρει εύφορο έδαφος για τέτοιες αναλύσεις, με πολιτικές φυσιογνωμίες που μοιάζουν να έχουν διαβάσει τον Μακιαβέλι με μεγάλη προσοχή – ή απλώς να ζουν αυθόρμητα στη σκιά του.
Η εικόνα υπερισχύει της ουσίας
Στην κορυφή της πολιτειακής πυραμίδας συναντάμε ηγέτες που προβάλλονται ως σύγχρονοι, ευρωπαϊκοί, τεχνοκρατικά ικανοί. Διαχειρίζονται επικοινωνιακά κάθε κρίση, με δηλώσεις μετρημένες, εμφανίσεις φιλικές και φωτογραφίες σε διεθνή φόρα. Η πολιτική τους, όμως, χαρακτηρίζεται από συγκεντρωτισμό, ελεγχόμενη πληροφόρηση, και ευνοιοκρατική μεταχείριση των “δικών τους”.
Σε περιπτώσεις τραγωδιών ή σκανδάλων, οι ευθύνες συσκοτίζονται, οι επιτροπές καθυστερούν και η ρητορική μετατοπίζει το βάρος αλλού. Πρόκειται για τον “ιδανικό” τύπο μακιαβελικού ηγέτη: φαίνεται ενάρετος, λειτουργεί ωφελιμιστικά και επιλέγει στρατηγικά πότε να δείξει αποφασιστικότητα και πότε να σιωπήσει.
Ο Υπουργός τα λέει τσεκουράτα ή όταν ο φόβος είναι εργαλείο επιρροής
Ένας άλλος τύπος πολιτικού, γνωστός για τη σκληρή ρητορική και το παρελθόν του σε ακραίους πολιτικούς χώρους, εμφανίζεται ως “σταθερό χέρι” της εξουσίας. Μιλάει κοφτά, “τσεκουράτα”, και προβάλλεται ως εγγυητής της τάξης και της πειθαρχίας. Στην πράξη, όμως, λειτουργεί συχνά διχαστικά, χειρίζεται τους θεσμούς με ιδιοτελή λογική και εμπλέκεται – έστω επικοινωνιακά – σε σκάνδαλα διαχείρισης ή πολιτικού ευνοϊσμού, από τα οποία επιδιώκει να εξέλθει αλώβητος, μετατοπίζοντας το βάρος της συζήτησης.
Κατά τον Μακιαβέλι, «είναι καλύτερο να σε φοβούνται παρά να σε αγαπούν». Ο πολιτικός αυτός μοιάζει να έχει ενστερνιστεί πλήρως αυτή τη φράση – όχι για το καλό του κράτους, αλλά για τη διατήρηση του προσωπικού του ερείσματος.
Ο τοπικός ηγεμόνας: όταν ο Δήμος γίνεται φέουδο
Στην τοπική αυτοδιοίκηση παρατηρείται συχνά ένας άλλος τύπος ηγέτη: ο “δήμαρχος-μονάρχης”, τον οποίο τον βοηθά και η νομοθεσία . Διαχειρίζεται τον δήμο σαν ιδιωτικό του κτήμα, αγνοεί θεσμικές διαδικασίες, συγκεντρώνει εξουσίες γύρω του, και πλαισιώνεται από ένα μικρό κύκλο «ημετέρων». Οι αναθέσεις γίνονται χωρίς επαρκή διαφάνεια, τα έργα εξυπηρετούν πολιτικούς φίλους και όχι δημόσιες ανάγκες, και η αντιπολίτευση περιθωριοποιείται.
Παρά τα παράπονα των πολιτών και τις αναφορές στον Τύπο, ο τοπικός αυτός ηγεμόνας καταφέρνει να παραμένει στη θέση του, χάρη σε ένα πλέγμα προσωπικών σχέσεων και μικρο-εξυπηρετήσεων που θυμίζουν έντονα τις πατροπαράδοτες πελατειακές πρακτικές της ελληνικής πολιτικής. Αν και μικρός σε κλίμακα, λειτουργεί με τις ίδιες αρχές με τον Ηγεμόνα του Μακιαβέλι: αποδυναμώνει τους αντιπάλους, ανταμείβει τους πιστούς και φροντίζει να εμφανίζεται ως “πατέρας της κοινότητας”.
Δίνει διαρκώς ψεύτικες υποσχέσεις και τα ψέματα είναι τόσο μεγάλα που κανείς δεν πιστεύει ότι μπορεί να είναι ψέματα.
Η Τύχη και η Αρετή: Ποιος ελέγχει τι;
Ο Μακιαβέλι ξεχωρίζει δύο παράγοντες επιτυχίας: την τύχη (fortuna) και την αρετή (virtù) – δηλαδή την ικανότητα του ηγέτη να εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες. Στο σύγχρονο ελληνικό πολιτικό τοπίο, κάποιοι ηγέτες έτυχαν ευνοϊκών συνθηκών: συγκυριακές κρίσεις, οικονομική ρευστότητα, αδύναμη αντιπολίτευση. Άλλοι, όμως, απέδειξαν δεξιοτεχνία στο να διατηρούν την εικόνα τους αναλλοίωτη, ακόμα και όταν όλα γύρω τους καταρρέουν.
Αυτή η ικανότητα ελέγχου της “τύχης” είναι ίσως η πιο μακιαβελική από όλες: να εμφανίζεσαι ως ο ήρωας ακόμα και όταν έχεις προκαλέσει τη φωτιά που καλείσαι να σβήσεις.
Ο Μακιαβέλι ως άλλοθι εξουσίας
Το πρόβλημα δεν είναι ότι οι πολιτικοί χρησιμοποιούν στρατηγική – αυτό είναι αναμενόμενο. Το πρόβλημα είναι όταν η στρατηγική δεν λογαριάζει την ηθική. Όταν ο ηγέτης δεν ενεργεί για το κοινό καλό, αλλά για να διατηρήσει το αξίωμά του. Όταν “η εικόνα” του ηγέτη είναι σημαντικότερη από την ουσία των πράξεών του, και όταν, τελικά, η πολιτική λειτουργία μετατρέπεται σε μια συνεχή πράξη σκηνοθεσίας.
Η δημοκρατία δεν απαγορεύει τη μακιαβελική τακτική. Απλώς απαιτεί ο πολίτης να είναι σε εγρήγορση, να μπορεί να διακρίνει τον αυθεντικό από τον κατασκευασμένο ηγέτη. Σε διαφορετική περίπτωση, κινδυνεύει να παραδώσει τον έλεγχο σε μια εξουσία που, στο όνομα της σταθερότητας, απογυμνώνει τη δημοκρατία από το πιο πολύτιμο συστατικό της: την αλήθεια.
Βιβλιογραφία
- Μακιαβέλι, Νικολό. Ο Ηγεμόνας (μετάφρ. Π. Κονδύλης), Εκδ. Γνώση.
- Skinner, Quentin. Machiavelli: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2000.
- Lefort, Claude. Le travail de l’œuvre: Machiavel, Gallimard, 1972.
- Μαρκέτος, Σπύρος. Μακιαβέλι και Νεωτερικότητα, Εκδόσεις Βιβλιόραμα.
- Mansfield, Harvey. Machiavelli’s Virtue, University of Chicago Press.
- Άρθρα πολιτικής ανάλυσης: ΕφΣυν, Kathimerini, Reporters United, Documento.
Όταν έγραφα το άρθρο, άκουγα από το YouTube μια διασκευή του τραγουδιού «Ο κουκουλοφόρος» του Σπύρου Γραμμένου από τον Αριστοτέλη Ρήγα https://www.youtube.com/watch?v=v3IMopV2Sic&list=RDv3IMopV2Sic&index=1